Становление белорусской государственности на советской основе происходило в чрезвычайно сложных геополитических условиях: развязанной Первой мировой войны, Октябрьской революции и Гражданской войны.
Своеобразной точкой отсчета формирования белорусской государственности на советской основе является Первый Всебелорусский съезд, созванный в декабре 1917 года при финансовой поддержке правительства Советской России. Избранному на данном съезде органу в соответствии с заключенным соглашением должна была перейти вся полнота власти на территории Беларуси. В резолюции съезда отмечалось, что делегаты, «закрепляя свое право на самоопределение, завоеванное Российской революцией», постановили «выделить из своего состава орган краевой власти в лице Всебелорусского Совета крестьянских, солдатских и рабочих депутатов». Но в результате насильственного разгона Первого Всебелорусского съезда руководством Областного исполнительного комитета Западной области и фронта (Облисполкомзапа) легитимный процесс формирования белорусской государственности был прерван.
Однако данный вопрос не был снят с повестки дня. Деятели левого крыла белорусского национального движения вошли в состав созданного Белорусского национального комиссариата (Белнацкома), функционировавшего на правах отдела Народного комиссариата по делам национальностей РСФСР.
Созданный орган — Белнацком заложил основы будущей белорусской советской государственности. Вместе с белорусскими секциями РКП(б) Белнацком вел политическую и культурно-просветительскую работу среди белорусов на территории Советской России. Его представители опекали беженцев, брали на учет белорусские организации и учреждения, эвакуированные во время Первой мировой войны, открывали белорусские школы и клубы, издавали литературу на белорусском и русском языках.
Под влиянием этих организаций идея реализации белорусской национальной государственности на советской основе приобретала все более широкую поддержку, что находило отражение в принятии соответствующих резолюций белорусскими собраниями, конференциями и съездами.
Решающим шагом на пути национально-государственного самоопределения Беларуси на советской основе явились решения конференции белорусских секций РКП(б), состоявшейся 21-23 декабря 1918 года в Москве. Конференция признала необходимым создание Временного рабоче-крестьянского правительства Беларуси. Фактически вопрос о самоопределении Беларуси получил свое разрешение в последнюю неделю декабря 1918 года, когда Центральное партийное и советское руководство согласилось на провозглашение независимой Социалистической Советской Республики Беларуси.
Уже 30 декабря 1918 года в Смоленске начала работу VI Северо-Западная областная конференция РКП(б), провозгласившая себя I съездом Коммунистической партии (большевиков) Беларуси. Согласно директиве ЦК РКП(б) в доклад Александра Мясникова по вопросу «Текущий момент» был включен пункт «Белорусская Советская Республика», содержащий предложение объявить Западную коммуну самостоятельной социалистической республикой. В качестве аргумента выделялся международный фактор: «замкнуть цепь самоопределившихся образований». Делегаты согласились с таким предложением и приняли общую резолюцию о провозглашении Западной коммуны Белорусской Советской Республикой.
В тот же день единогласно было принято отдельное постановление о территории Беларуси. Согласно документу основным территориальным ядром республики считались губернии Минская, Смоленская, Могилевская, Витебская и Гродненская с прилегающими к ним местностями соседних губерний, населенных преимущественно белорусами.
Вечером 1 января 1919 года было окончательно сформировано Временное рабоче-крестьянское правительство Беларуси. Председателем правительства был утвержден Дмитрий Жилунович. В этот же день по радио был обнародован Манифест Временного рабоче-крестьянского советского правительства Беларуси и в ночь с 1 на 2 января напечатан. В тексте Манифеста Беларусь провозглашалась «свободной независимой Социалистической Республикой», закреплялись основные положения ее общественного и политического строя.
Вскоре Временное рабоче-крестьянское советское правительство Беларуси и Центральное бюро КП(б)Б переехали из Смоленска в Минск. На первом же заседании 7 января оно приняло решение о созыве I Всебелорусского съезда Советов, в целях юридически-правового оформления факта образования республики.
Однако практическое строительство белорусского советского государства было осложнено принятым решением Пленума ЦК РКП(б) от 16 января 1919 года о передаче Витебской, Могилевской и белорусской части Смоленской губернии в состав РСФСР и последующим созданием унитарной Литовско-Белорусской Советской Социалистической Республики на основе объединения Минской и Гродненской губерний с Литвой.
2-3 февраля 1919 года состоялся I Всебелорусский съезд Советов, на котором Яков Свердлов зачитал постановление ВЦИК РСФСР о признании независимости Социалистической Советской Республики Беларуси. Съезд принял первую Конституцию республики, а также декларации об установлении федеративных связей с РСФСР и объединении Советских Социалистических Республик Беларуси и Литвы в единое государство.
Негативное влияние на государственное строительство оказала польско-советская война. В конце февраля 1919 польские войска начали наступление. 21 апреля 1919 года был захвачен город Вильно, 8 августа поляки заняли Минск, который был освобожден лишь 11 июля 1920 года, после чего власть в Минске перешла к Минскому губернскому военно-революционному комитету (ВРК) во главе с Александром Червяковым.
Только после освобождения территории Беларуси от польских интервентов в июле 1920 года советским руководством было решено повторно провозгласить Советскую Социалистическую Республику Беларусь. Торжественное провозглашение состоялось 31 июля 1920 года в Минске в помещении городского театра.
Гражданская война в России, длившаяся более четырех лет, завершилась осенью 1922 года: советская власть окончательно закрепилась в стране.
Интеграционный процесс получил дальнейшее развитие в период мирного строительства и восстановления хозяйства. В конце 1922 года движение за объединение советских республик в единое государство вступило в заключительный этап. Важным политическим событием явился IV Всебелорусский съезд Советов, состоявшийся 14-18 декабря 1922 года, на котором были приняты «Основные пункты Конституции Союза Советских Социалистических Республик». В этом документе отмечалось, что «Республики: РСФСР, Украина, Белоруссия и Закавказская Федерация (Грузия, Азербайджан, Армения) объединяются в одно союзное государство под названием «Союз Советских Социалистических Республик», причем за каждой из этих республик остается право свободного выхода из Союза». Уже 30 декабря 1922 года Договор об образовании Союза Советских Социалистических Республик был принят I съездом Советов СССР. В нем заявлялось, что РСФСР, УССР, БССР, ЗСФСР «заключают настоящий союзный договор об объединении в одно союзное государство — Союз Советских Социалистических Республик».
Важным этапом для дальнейшего успешного развития белорусской государственности был период ее существования в составе Советского Союза. Советская Беларусь стала одной из республик-основательниц СССР и центром собирания белорусских земель и белорусского народа в едином белорусском государстве. В марте 1924 года и декабре 1926 года в результате возвращения восточных белорусских территорий из состава РСФСР в состав БССР вошли уезды Витебской, Гомельской и Смоленской губерний, в которых преобладало белорусское население.
БелТА.
НАРОДНЫ КІРАЎНІК
Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка праіснавала нямногім болей 70 гадоў. І за гэты час з краю лясоў і балот, як пісаў класік, ператварылася ў адну з самых індустрыяльных, навукова развітых краін СССР. З’явіліся вышэйшыя навучальныя і навуковыя ўстановы, выраслі гідраэлектрастанцыі і заводы… А яшчэ цэлая плеяда таленавітых пісьменнікаў, кампазітараў, педагогаў, кіраўнікоў, чые імёны носяць зараз вуліцы нашых гарадоў. Паўтара дзясятка годоў, з 1965 па 1980-ы, першым сакратаром ЦК КПБ з’яўляўся П.М.Машэраў – кіраўнік, які ў многіх пакаленняў беларусаў асацыіруецца са стабільнасцю, росквітам, сацыяльнай справядлівасцю. Яркія ўспаміны пра Пятра Міронавіча на ўсё жыццё засталіся і ва ўшачан, якім пашчасціла быць знаёмымі з ім асабіста.
В.А.Мазго:
– Машэраў сапраўды быў народным кіраўніком: заўсёды ў гушчыні падзей, часта сустракаўся і гутарыў з людзьмі, унікаў у праблемы. На час майго кіраўніцтва Ушацкім райсельгасхарчам мы разоў сем сустракалі яго ў раёне: аблёты пасеваў, палеткаў ён рабіў штогод. “ХХІ партз’езд”, “Дружба”, “Арэхаўна”, “Ушацкі” – ва ўсіх гаспадарках, дзе б ні быў, мы падбіралі поле з пшаніцай – яго любімай культурай. Заўсёды цікавіўся ўраджайнасцю, “правяраў” яе далонямі, зрываючы каласы, і крытыкаваў за нізкі зрэз жняяркі: лічыў, што трэба ахвяраваць саломай і як мага хутчэй убіраць ураджай. Калі ў калгасе “ХХІ партз’езд” напружанне за невысокі зрэз накалілася, яго зняў камбайнер, які падчас утварыўшайся паўзы паказаў на верталёт і сказаў: “Вось бы нам такую машынку”. “Навошта?”, – запытаўся Машэраў. “Дык прапелерам бы памахала, прасушыла збажыну пасля навальніцы, і мы б хутчэй паехалі!” Пётр Міронавіч засмяяўся і ўжо ў добрым настроі накіраваўся да мемарыяльнага комплексу “Прарыў”, які яшчэ не бачыў.
Ён быў прыхільнікам усяго перадавога, з яго ўдзелам штогод праводзіліся рэспубліканскія семінары, на якія запрашаліся першыя сакратары, старшыні райвыканкамаў, райсельгасхарчаў, кіраўнікі “Сельгастэхнік”. Нам абавязкова паказвалі сучасныя комплексы, узорныя тэхналогіі, каб, прыехаўшы, мы на месцах укаранялі самае лепшае. Потым былі іншыя кіраўнікі, але Пётр Міронавіч запомніўся асабліва.
У.А.Крывапушчанка:
– У нас у калгасе “Дружба” Машэраў быў у пачатку лета. Агледзеў няроўны рэльеф, пацікавіўся ўраджайнасцю і параіў узгоркі засяваць травамі, а ўраджай атрымліваць з вільготных нізін і на землях пасля меліярацыі, якая тады ўжо вялася, працягвалася і пазней. Таксама парэкамендаваў адыходзіць ад вырошчвання свіней у кожнай гаспадарцы – не распыляцца, а лепш атрымліваць добрыя прывагі на быках ды надоі на малацэ. Па краіне ўжо ўзводзіліся буйныя свінагадоўчыя комплексы, у тым ліку і ў нашым раёне.
Суправаджаў яго Мікалай Іванавіч Дземянцей – тады ўжо сакратар ЦК КПБ, што курыраваў сельскую гаспадарку, які на маім прыкладзе сказаў Машэраву, што кіраўнікоў гаспадарак, на той час пераважна паважаных франтавікоў, паступова замяняюць на маладых спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй. І Пётр Міронавіч падтрымаў гэта.
І, канечне, ніколі не забудуся, як спрабаваў пачаставаць за абедам кіраўніка краіны каньяком. З “раёнам” мы гэта абмеркавалі, і я спаслаўся на традыцыйнае хлебасольства і запашкі. Але Машэраў сказаў, што ён на рабоце, і заўважыў, што і я таксама, параіў больш у такія “штучкі” не гуляць. Ад М.І.Дземянцея я тады наганяй атрымаў…
Вольга Караленка.
На народных будоўлях краіны
Калі б вярнуць усіх землякоў, якім у свой час пуцёўку ў жыццё дала Ушаччына, то мы б сёння жылі напэўна нібы ў статысячным Наваполацку. Але Беларусь з аграрнай рэспублікі ператваралася ў прамысловую і выхадцы з нашага раёна разам з астатнімі будавалі буйныя заводы, асвойвалі супертэхналагічныя вытворчасці, узводзілі нават новыя гарады. Біяграфіі канкрэтных людзей – гэта адначасова і вехі беларускіх флагманаў.
Больш за ўсё нашых землякоў, канечне, у прыгаданым Наваполацку – нафтаград і вырас у асноўным з выхадцаў навакольных раёнаў. Па камсамольскіх пуцёўках на яго будаўніцтва былі накіраваны ў шасцідзесятых, напрыклад, Мікалай Цвяцінскі з Гамылёва і Міхаіл Полазаў з Лажаншчыны. Брыгадзірам муляраў аднаго з будаўнічых трэстаў працаваў Валерый Іванавіч Вітко з Арэхаўна.
З 1968-га – года выпуску “Палімірам” першай прадукцыі – кіраваў кантрольна-вымяральнымі прыборамі і аўтаматыкай Мікалай Сцяпанавіч Роўба з Угрынак: “Да гэтага два гады ўхіляў непаладкі ў электрыцы самазвалаў і лесавозаў на Мінскім аўтамабільным заводзе. Але ў маладым горадзе ўжо працавалі два маіх браты і я пераехаў бліжэй да дому. На адкрыцці “Паліміра” 4 лютага прысутнічаў нават старшыня Савета Міністраў СССР А.М.Касыгін. Наша прадукцыя ішла на ўвесь Саюз, палова – па кантрактах у Індыю. На завод прыходзілася 90 працэнтаў усяго экспарту Віцебскай вобласці. Наваполацк на той час быў практычна “пустым”, і такія важныя сацыяльныя аб’екты як аўтавакзал, дзіцячыя садкі, універмаг, трамвайная лінія будаваліся за сродкі завода. На ім, потым ужо ў якасці майстра 103-га цэха, і прайшоў увесь мой працоўны шлях”.
А вось сын заслужанай настаўніцы БССР Н.А.Васілеўскай Л.В.Голік з Ушач з 1978 па 1985 гады быў генеральным дырэктарам Мазырскага машынабудаўнічага завода. Леанід Восіпавіч прыгадваў, як увесь час удасканальвалі лінейку прадукцыі, праводзячы выпрабаванні на балотах і робячы тэхніку больш праходнай і ўніверсальнай. Іх гусенічныя “Беларусы”, экскаватары, каналакапальнікі, карчавальнікі, кустарэзы былі проста незаменнымі для меліярацыі Беларусі, якая вялася ва ўсіх абласцях. Пры ім у 1979 годзе завод выпусціў вопытныя ўзоры плугавага каналакапальніка на базе К-701, тэхнікі для ўзвядзення чыгуначных дарог, работы на рысавых палях. На выставе дасягненняў народнай гаспадаркі ў Маскве ў 1981 годзе былі прадстаўлены новыя ротарныя каналакапальнікі, безтраншэйныя дрэнаўкладчыкі, якія разам з іншай тэхнікай прадпрыемства пастаўляліся не толькі па ўсім СССР, але на Кубу і ў Польшчу, Мазамбік і Афганістан.
Выпускнік Вялікадолецкай школы і Ленінградскага політэхнічнага інстытута Пётр Якаўлевіч Кірылаў (на здымку) з Судзілавіч нядаўна пайшоў на пенсію з пасады галоўнага інжынера прадпрыемства “Лукомльэнергамантаж”. А пачынаў 45-гадовы стаж у энергетыцы слесарам, манціраваў абсталяванне першых энергаблокаў Лукомльскай ГЭС. Высакакласны спецыяліст пазней быў задзейнічаны на рэканструкцыі Маскоўскай, Наваполацкай, Полацкай, Мінскай, Аршанскай і ўзвядзенні Урынгойскай ГРЭС. “Давялося за паўгода вывучыць і фінскую мову – у 1987-1989 гадах будавалі атамную электрастанцыю ў Фінляндыі, і на мне была здача абсталявання прыдзірліваму заказчыку”.
Гэта толькі мізэрная толіка з унёску нашых землякоў у развіццё Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі.
В.Караленка.
МЫ РОЗНЫЯ І АДНОЛЬКАВЫЯ
У Беларусі пражываць не толькі людзі розных нацыянальнасцяў, але і беларусы, якія маюць культурныя, моўныя, гістарычныя адрозненні. Чым адметныя магіляўчане, палешукі ці віцябчане, мы пыталіся ва ўшачан, якія жылі і працавалі ў іншых абласцях БССР.
Мікалай Іванавіч Бухалка нарадзіўся ў сяле Моталь Іванаўскага раёна Брэсцкай вобласці, з 1976 года працаваў на розных кіруючых пастах Мсціслаўскага раёна Магілёўскай вобласці.
– Віцебшчына з Магілёўшчынай падобныя. Мсціслаўскі раён такі ж сельскагаспадарчы, без буйных прадпрыемстваў, як і Ушацкі, толькі вось урадлівасць зямель адрозніваецца ў разы, таму і гаспадаркі мацнейшыя. Напрыклад, у адной з перадавых – 54 балы, што дазваляла без угнаенняў мець 30 цэнтнераў з гектара. Лепш захавалася культурная спадчына, у раённым цэнтры зараз тры царквы, два касцёлы і аднаўляецца манастыр.
А вось з Брэстчынай адрозненняў больш. Па-першае, там густанаселеныя пасёлкі і вёскі, толькі ў Мотальскім сельсавеце пражывала 11 тысяч чалавек. Калгасы ўтварыліся ў 1953 годзе, і з той пары захаваны “падрад”. Па 7-8 тысяч кілаграмаў ад каровы даілі даўно. Фермы-тысячнікі з даільнымі заламі працуюць таксама больш 10 год, прычым пабудаваны гаспадаркай “Агра-Моталь” за ўласныя сродкі. Таксама пераважна за свае ўзводзяць катэджы і прыватнікі: паступова, зарабляючы дадаткова з уласнай гаспадаркі. Мае землякі пастаянна шукаюць прыбытковую жылу: пачыналі з агуркоў, калі ў гэты бізнес прыйшлі пінчане – заняліся клубніцамі. Потым па ўсім Саюзе прадавалі кажухі, самастойна закуплялі і выраблялі скуры. Апошняе, што паставілі на вытворчы паток, гэта маліну. Рынак зараз, праўда, затухае, паколькі з-за перавытворчасці нізкай стала цана, але абавязкова прыдумаюць нешта новае. А яшчэ там пабудаваныя еўрапейскія сховішчы і тыя ж яблыкі і агародніна гаспадарка не прадае ў сезон за капейкі, а пазней, калі яны ў цане.
Сяргей Аляксандравіч Белагрыўцаў нарадзіўся ў Хойніках, па размеркаванні трапіў у Магілёўскую вобласць, а пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС апынуўся на Ушаччыне.
– Палі на Гомельшчыне супердагледжаныя, пасля праведзенай меліярацыі землі аказаліся проста ідэальнымі для сельгасработ. Калі працаваў аграномам у гаспадарцы Хойніцкага раёна, найменшае поле было плошчай 450 гектараў, а на Ушаччыне самае вялікае, у “Глыбачанах”, менш за 200. Нядаўна заязджаўся на малую радзіму, убачыў старэнькі жоўты “Кіравец” савецкіх часоў. Яшчэ працуе – пры належным доглядзе тэхніка служыць вельмі доўга, паколькі на яе няма такой нагрузкі: землі лёгкія на Гомельшчыне, пясчаныя, камянёў днём з агнём не знойдзеш, нават каб капусту ў кадцы націснуць. А вось па механічным саставе землі лепш на Віцебшчыне, менавіта яны больш падыходзяць для пшаніцы, якая перазімоўвае і родзіць зараз багацей за жыта. Адзінае, чаго нам не хапае, гэта балансу мінеральных і арганічных угнаенняў.
Яшчэ заўважыў, што на Ушаччыне намнога раней выступае раса: у 20 гадзін, а на Гомельшчыне бліжэй да апоўначы. Зноў розніца для аграрыяў – убіраць з расой не будзеш, а значыць і дадатковыя страты. Наогул на нас моцнае ўздзеянне аказвае Балтыка. У Хойніках жа вельмі цёпла. У цешчы на агародзе няма плёнкі ці спанбонду – агуркі і таматы толькі ў адкрытым грунце. Таму зразумела, што ўшацкім аграрыям як у межах гаспадаркі, так і на ўласных сядзібах, усё даецца складаней.
В.Караленка.
****
Усё старэйшае пакаленне ўшачан пры слове БССР прыгадае сваю маладосць, часы аднаўлення народнай гаспадаркі, разам з якой рос і дабрабыт людзей. Практычна ўсё, што створана ў раёне, ад школ, бальніц да прадпрыемстваў – падчас існавання Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Тут, на Ушаччыне, на сваіх рабочых месцах нашы землякі кармілі краіну хлебам, пастаўлялі тавары на экспарт, стваралі перадавыя тэхналогіі, якія пераймаліся ў іншых кутках Беларусі. І захаваўшы найлепшыя традыцыі БССР, 100-годдзя з дня ўтварэння якой адзначаецца 1 студзеня, мы імкнёмся, каб квітнела наша малая радзіма.
Флагман лясной гаспадаркі
Валянціна Іванаўна Бабаедава, былы бухгалтар Ушацкага лясгаса, не падзяляе асабістае з вытворчым. А гісторыя прадпрыемства за 25 гадоў кіраўніцтва мужа Мікалая Дарафеевіча, які зрабіў яго флагманам лясной гаспадаркі БССР, захавана ў шматлікіх граматах і ўзнагародах.
Брыгада В.М.Галяковіча – лепшая ў лясной гаспадарцы СССР. 1978 год – другое месца ў сацыялістычным спаборніцтве сярод лясгасаў Савецкага Саюза. М.Д.Бабаедаў – заслужаны лесавод БССР. Віталь Мікалаевіч Галяковіч разам з калегамі ўдзельнічаў у выставе дасягненняў народнай гаспадаркі ў Маскве, і па ўсім Саюзе пераймалі іх вопыт вырабу хваёва-вітаміннай мукі, што ўзбагачала камбікармы. Сярод жа лясгасаў краіны яны заўсёды былі ў мацнейшай дзясятцы, а пераходны сцяг пераможцаў неаднойчы стаяў у кабінеце дырэктара ва Ушачах.
Мікалай Дарафеевіч быў наватарам і рызыкоўным чалавекам. У сямідзесятыя набірала абароты “касыгінская эканамічная рэформа”, і ён не пабаяўся ўзяць пазыку пад працэнты і распачаць доўгатэрміновы план развіцця лясгаса. Стварылі будаўнічую брыгаду… і ўсё задуманае ажыццявілі. Лясгас адным з першых у краіне пачаў перапрацоўку драўніны, адкрыўшы механічную ўстаноўку, а потым і акцыяніраваў вытворчасць (зараз ААТ “Ушачы”). Не толькі не закуплялі насенны матэрыял за мяжой, але і прадавалі яго. За той час, як прадпрыемства з Лявонаўшчыны “перабазіравалася” ў Ліпавец, пасаджана 20 тысяч каштоўных парод лесу, ва ўсіх лясніцтвах з’явіліся вытворчыя і жылыя памяшканні, а вакол новага адміністрацыйнага будынка вырас мікрараён лясгаса. Тут не было нават дарог, а ўзнік першы ў гарпасёлку стадыён, а таксама спартзала, лазня, магазін, гаражы, кузня, майстэрні і 19 дамоў з цэнтральным ацяпленнем для сваіх работнікаў. І гэта ўсё, можна сказаць, другараднае, бо галоўным ва ўсе часы быў догляд за пасадкамі і нарыхтоўка драўніны.
“Наша бяда ў тым, што надта перадавы лясгас, – жартаваў у тыя часы кіраўнік “Ушачыпаліўзабеспячэння”, – нават абрэзкаў не атрымаць”. І сапраўды, пры М.Д.Бабаедаве была наладжана амаль безадходная вытворчасць, і нават з пілавання збіраліся пачаць выраб прасаваных панэляў.
Кармілі раён і НАТА
Ніна Іванаўна Аўдошка майстрам на агароднінасушыльны завод прыйшла ў 1962-м, а з 1979-га васемнаццаць гадоў узначальвала калектыў, у якім працавала 300 чалавек.
– Гэта ў штаце завода, а колькі па дагаворы – нават і не скажу. У савецкія часы мы давалі падзаработку палове раёна: цыбулю людзі чысцілі па дамах. Мы ж за год перапрацоўвалі яе 2-2,5 тысячы тон, а таксама ад 3 да 5 тысяч тон бульбы. Сушаная цыбуля разыходзілася па розных харчовых прадпрыемствах БССР і РСФСР, ну а крухмал прадавалі і за мяжу. Кармілі нават НАТА – аднойчы атрымалі заказ, які пайшоў для вайскоўцаў у Бельгію. Рабілі таксама кісель, які фасавалі ў вялікія мяхі і пастаўлялі на прадпрыемствы грамадскага харчавання.
Выпускалі 33 віды прадукцыі, асартымент у асноўным даваў невялікі кансервавы цэх, дзе марынавалі агуркі, таматы, квасілі капусту, рабілі яблычнае пюрэ. Шырокай была і лінейка напіткаў. Прыбытак атрымлівалі ад усіх відаў, інакш і быць не магло. Заказы тым не менш былі адзінкавымі, а рынкі збыту шукалі пастаянна самі. І пашыраліся, мадэрнізоўвалі вытворчую базу. З’явілася сховішча для агародніны, новы цэх па разліве напіткаў, модуль па вырабе каўбас і мясных вырабаў. Апошні стаў палачкай-выручалачкай, паколькі адразу прыносіў аддачу: каўбаса карысталася попытам на ўнутраным рынку, а таксама “на ўра” ішла ў Ленінград. Завод не адзін раз станавіўся пераможцам раённага сацыялістычнага спаборніцтва і нам уручалі пераходны Чырвоны Сцяг. Я шчыра ўдзячна нашым пастаянным работнікам: начальніку вытворчасці Веры Мікалаеўне Васілеўскай, галоўнаму бухгалтару Ніне Мікалаеўне Чарняўскай, інжынеру-механіку Паўлу Сяргеевічу Лёлю, лабарантам і слесарам Ірыне Фоміч, Таццяне Броўка, Мікалаю Зімніцкаму, Валерыю Волаху і многім іншым. Агучыла толькі тых, хто зможа прачытаць гэтыя радкі. Дарэчы, я прысутнічала на ўрачыстым сходзе актыву раёна, прысвечаным 50-годдзю БССР і назаўсёды запомніла, як першы сакратар райкама партыі Васіль Кірылавіч Пасах сказаў: “Вось бы дажыць такім саставам да 100-годдзя БССР”. Усе засмяяліся і ўспрынялі як жарт. А вось дажылі, мяркую, што не толькі я, на той час 27-гадовы сакратар камсамольскай арганізацыі завода.
Антэну – на Ушачы
Значным аб’ектам для Ушачы стала будаўніцтва ў 1967 годзе тэлерэтранслятара – і на сённяшні дзень адной з самых магутных перадаючых станцый Беларусі. Менавіта на Ушачы настройвалі антэны жыхары не толькі трэці Віцебскай вобласці, але і бліжэйшых да нас раёнаў Прыбалтыкі і Расіі. Ушацкая тэлевышка пачала вяшчаць адначасова з Астанкінскай вежай у Маскве, была аснашчана такім жа абсталяваннем.
Збіраліся рабіць кумыс
Васіль Васільевіч Смірноў, былы галоўны аграном саўгаса “Ушацкі”.
Працаваць трактарыстам я пачаў яшчэ ў калгасе “Бальшавік”. Тады акрамя кароўнікаў і цялятнікаў у нас у Двор Пліне быў і куратнік. Птушка па раёне разводзілася многа дзе, прычым не толькі куры, але і качкі, гусі. Ну а пасля ўтварэння саўгаса “Ушацкі” спецыялізаваліся на вырошчванні мяса і падпарадкоўваліся трэсту. Жывёлагадоўчыя аб’екты існавалі ў кожнай вёсцы, а ў асобных і па некалькі. У Пралетарыі – два свінарнікі, стайня і цялятнік, малочнатаварныя фермы ў Забораўне, Строктах, Старым Сяле, Ліпаўцы і Пліне. Многа будавалася новых памяшканняў, прычым гаспадарчым спосабам, была свая будаўнічая брыгада. Так з’явіўся новы кароўнік у Пліне, Ліпаўцы, адміністрацыйны будынак і шматкватэрныя дамы ў Пралетарыі, адкормачнік на тысячу галоў у Двор Пліне.
У год здавалі па 650 тон мяса, з яго прыкладна 250 – свініны. Каб пракарміць статак, хоць і абкошвалі падчас суботнікаў усе лугавіны, поймы рэк, аднак кармоў не хапала. Былі гады, калі зерне і нават салому пастаўлялі з Украіны, Казахстана. Зразумела, што пад кармы планаваўся і севазварот. З 1650 ворыўных зямель 40 гектараў займалі караняплоды, 150 – бульба, на астатніх – зерневыя і зернебабовыя, кукуруза, канюшына і лубін. Бульба ішла як на корм жывёле, так і пастаўлялася на Ленінград – штогод выконвалі заказ на 550 тон. Прычым у нас былі не толькі бульбасаджалкі, а і тры бульбаўборачных камбайны, мыечная машына: чыстыя клубні завозілі на фермы, дзе яны варыліся.
Наогул было вельмі многа тэхнікі, толькі 48 “Коласаў”, аднак дырэктар В.В.Караленка марыў пра імпартны камбайн “Джон Дзір”, таму з Латвіі былі завезены коні-цяжкавозы. Іх здавалі за валюту, за якую потым набывалі імпартны тавар. Статак коней дасягаў ужо 150 галоў, і мы падумвалі нават пра выпуск кумысу. Неаднойчы саўгас станавіўся пераможцам раённага спаборніцтва, а пра вынікі нашай работы можна меркаваць па наступным прыкладзе: у канцы года (па яго выніках) атрымлівалі 13-ю зарплату, якая дасягала палову гадавой.
Карпусы для гаспадарак, жарабейкі – на завод
Генадзь Аляксеевіч Дзівін, кіраўнік “Райсельгастэхнікі” ў 1986, 1992-2002 гадах.
Прадпрыемства з часоў ператварэння яго з асобных МТС у адзіную раённую базу ажыццяўляла шырокі спектр паслуг гаспадаркам. З яго дапамогай механізаваліся фермы, зернетакі і іншыя аб’екты. Вялікі атрад, у якім былі як трактары, так і камбайны, дапамагаў у апрацоўцы зямель. І, галоўнае, “Сельгастэхніка” ажыццяўляла рамонт усіх сельскагаспадарчых машын і кормаздрабляльнікаў, прычым большасць – уласнымі сіламі. Тэхабслугоўване энерганасычаных трактароў, трансмісій, рэстаўрацыя запчастак да камбайнаў, выраб корпусаў супрацькамяністых плугоў і адвалаў, запчастак да чызельных культыватараў. Па калгасах і саўгасах разыходзіліся нашы АВМ – машыны для здрабнення траў, з якіх атрымлівалі вітамінную дабаўку.
Калі ж наступілі цяжкія часы і неплацежаздольнасць гаспадарак, то проста вымушаны былі шукаць іншыя крыніцы заробкаў. І знайшлі. Праз земляка Васіля Максімавіча Ярмоша, які працаваў у Міністэрстве сельскай гаспадаркі, атрымалі заказ ад Мінскага трактарнага завода (распачынаў вытворчасць яшчэ М.В.Грак). Прывезлі адпаведныя станкі, асвоілі патрэбныя заказы. Былі ў нас токары з залатымі рукамі, напрыклад, Леанід Сяргеевіч Каваленка, Пётр Васільевіч Кучаронак. Ушацкія жарабейкі ішлі непасрэдна на МТЗ. Гэта з аднаго цэху, а ў другім пад кіраўніцтвам загадчыка майстэрні Сцяпана Якаўлевіча Іванова ішоў выпуск такіх запатрабаваных, расходных запчастак, як прамежкавая прыстаўка на трансмісію да Т-150, бартавыя карпусы да ДТ-75, існавала лінія па рамонце рухавікоў.
А каб захаваць людзей і мехатрад, бралі землі і засявалі іх для сваіх патрэб, а потым прадавалі зерне.
Да Мінска самалётам
Мы марым, што хутка з’явяцца таксі-верталёты, а з 1963 па 1977 ва Ушачах існаваў аэрапорт. Мясцовыя паветраныя лініі ажыццяўлялі два рэйсы на дні, а дабрацца на АН-2 можна было ў Мінск, Віцебск і нават Улу. Да сталіцы БССР – за тры гадзіны, гэта з улікам таго, што было два прыпынкі – у Глыбокім і Докшыцах, а каштавала падарожжа 6 рублёў, да абласнога цэнтра – напалову меней. Дырэктарам Ушацкага аэрапорта быў Генадзь Іванавіч Аўдошка.
Ішлі ў нагу з навукай
Васіль Рыгоравіч Кісель, дырэктар “Райсельгасхіміі” з 1989 па 2007 гады.
“Райсельгасхімія” выконвала дзяржаўны заказ па паляпшэнні ўрадлівасці глебы. Вапнаванне палёў, вывазка мінеральных і арганічных угнаенняў, торфараспрацоўка – усё гэта субсідзіравалася дзяржавай. Участак “Рубанікі”, на якім работы вяліся штодзённа, складаў 650 гектараў, за год мы здабывалі 500 тысяч тон торфу. Калі ж пласт быў зняты да дапушчальнага, зацікавіліся хімічным складам сапрапелі, што пад ім. Заказалі аналіз, і ён пераўзышоў нашы чаканні – увесь набор мікраэлементаў, патрэбных жывёле для нармальнага развіцця. Так і ўзнікла ідэя вырабу біялагічных дабавак, у склад якіх мы акрамя сапрапелі далучылі толькі тры дадатковыя кампаненты. Звязаліся з лабараторыяй у Тулава, дзе вопытным шляхам было даказана, што прывагі жывёлы пры дабаўленні ў камбікорм нашай дабаўкі павялічваліся на 30 працэнтаў. Запусцілі цэх. Дабаўкі пастаўляліся па ўсіх раёнах Віцебскай вобласці, а таксама за яе межы. Сваіх жа гадаванцаў, калі да нас далучылі “Сельгастэхніку”, да якой перад гэтым комплекс “Маяк”, кармілі ўволю. І мала таго, што прывагі аднавіліся да часоў саўгаса “Ушацкі”, наша мяса ішло як дыетычнае (!) на выраб дзіцячага харчавання, за што мелі на 7 працэнтаў больш на кожным кілаграме. Паралельна з выпускам дабавак фасавалі для насельніцтва ў пакеты торфагрунт. Рэалізоўвалі таксама па Беларусі, а некаторыя нашы аптовыя пакупнікі перапрадавалі яго за мяжу.
Калі патрэбы ў торфе сталі скарачацца, задумалі рабіць з яго паліва, і заказалі ў навуковым інстытуце машыну па прасаванні. Мы былі вопытнай пляцоўкай, машына прайшла іспыты, да сённяшніх дзён эксплуатуецца ў Докшыцкім раёне. У нас жа тады на ўчастку было пяць такіх, і мы прадавалі брыкет. Падчас выпрабоўвання спальвання торфу сутыкнуліся з цеплагенератарамі, якія і пачалі потым самі рабіць і ўстанаўліваць. Яны мелі вельмі высокі каэфіцыент карыснага дзеяння, а акрамя гэтага амаль не давалі дыму. Выдатна прымяняліся ў памяшканнях, дзе не было цэнтралізаванага падводу цяпла, напрыклад, у арачніках для рамонту тэхнікі. Пастаўлялі мы іх ва ўсе рэспублікі былога СССР, адзін манціравалі нават на Маскоўскім праспекце ў Ленінградзе. Памятаю, ужо не працаваў, а з Браслава тэлефанавалі і заказвалі новыя печы, бо ранейшыя выхадзілі рэсурс.
“Піянерамі” былі мы і ў пераабсталяванні з бензіну на дызельнае паліва незаменных у гаспадарцы невялікіх машын ЗіЛ-130, ГАЗ-53: эканомія была амаль у два разы. Адзін аўтамабіль бегае і зараз, тады ж мы пераабсталёўвалі іх для іншых гаспадарак вобласці. Аднавілі і закінуты цэх жарабеек, якія пастаўлялі не толькі на Мінскі трактарны, але Бабруйскі, іншыя заводы краіны.
Падрыхтавала В.КАРАЛЕНКА.
